„Tko čini dobro,
od njega se još više dobra očekuje“
Ivo Andrić
Zabeleženo je da su prva hemijska ispitivanja kod nas obavljana u 18. veku u apotekama. Prvu knjigu na srpskom jeziku koja se odnosila na problematiku laboratorijske dijagnostike, pod nazivom „Kvalitativna analiza mokraće“, napisao je 1877. godine magistar farmacije dr Jovan Đurić. Do organizovanog visokoškolskog obrazovanja u našoj zemlji laboratorijski stručnjaci su se uglavnom školovali na Farmaceutskim fakultetima u Francuskoj. Iz ovog razloga kasnije uvedena univerzitetska edukacija laboratorijskih stručnjaka u Jugoslaviji bila je u prvom redu vezana za Farmaceutske fakultete. Naime, već su prvi planovi ovih fakulteta sadržali predmet fiziološka hemija, odnosno hemijsko-biološke analize mokraće, krvi, izmeta i dr., da bi kasnije bio uveden predmet medicinska biohemija sa vežbanjima (sinonim za kliničku hemiju). Stručnjaci koji su u dužem periodu radili u kliničko-biohemijskim laboratorijama školovali su se po zajedničkom programu na Farmaceutskom fakultetu, koji je obrazovao stručnjake za potrebe apoteka i farmaceutske industrije. Danas se na ovom fakultetu izvodi petogodišnje obrazovanje medicinskih biohemičara (magistar farmacije – medicinski biohemičar) nezavisno od opšteg profila studija (magistar farmacije).
Podaci vezani za razvoj medicinske biohemije na našim prostorima sežu još dublje u prošlost. Pred kraj druge polovine 11. veka Srbi su počeli da stvaraju svoju nacionalnu kulturu i taj proces je otpočeo u manastiru Studenica, a kasnije u srpskom manastiru Hilandaru u Sv. Gori. U tom periodu Srbi uvode i savremenu evropsku medicinu, koja se razvijala pod uticajem italo-francuskih medicinskih škola Salerna i Monpeljea. Taj uspon se oseća od 13. veka i trajaće sve do kraja 15. veka, kada je srpska srednjovekovna medicina doživela vrhunac. U ovom periodu na srpski jezik biće prevedeni i spisi najuglednijih autora pomenutih škola. Sredinom 16. veka nastaje Hilandarski medicinski kodeks koji predstavlja najbogatiji izvor za proučavanje terminologije srpske srednjovekovne medicine. Između ostalog, ovaj kodeks sadrži i spise o dijagnostici oboljenja prema promenama u mokraći. Ovo je dosta opširan spis u kome se nalaze teoretska gledišta o mokraći i njenim promenama, kao i praktična uputstva za njeno korišćenje u dijagnostičke svrhe.
Navedeno pokazuje da se počeci razvoja srpske laboratorijske dijagnostike poklapaju sa razvojem iste medicinske grane u svetu. Intenzivniji razvoj otpočinje u 19. veku i početkom 20. veka. Između dva svetska rata u nas je zabeležen rad brojnih kliničkih laboratorija. U ovim laboratorijama radili su uglavnom lekari sa laborantima, ređe farmaceuti i hemičari. Svi su oni bili bez neke posebne specijalizacije i većinom samouki. U to vreme je jedino u kliničkim laboratorijama većih vojnih bolnica bilo nekoliko farmaceuta medicinskih biohemičara koji su posle završenih studija farmacije, kao vojni stipendisti, poslati u Francusku na usavršavanje iz kliničke hemije. Smatra se da je prvi naš medicinski biohemičar koji je studirao i u pravom smislu specijalizirao kliničku hemiju bio Miloš Jančić, koji je kasnije izrazito uticao na razvoj medicinske biohemije u našoj zemlji. On je vodio biohemijsku laboratoriju u Vojno-Higijenskom institutu (u to vreme Glavna Vojna bolnica u Beogradu). Kroz ovu laboratoriju je prošao znatan broj farmaceuta i lekara na odsluženju vojnog roka, koji su kod Miloša Jančića stekli solidna praktična znanja iz kliničke hemije. Treba pomenuti Stevana Lukića, Vojislava Marjanovića, Jovana Tucakova, Pavla Trpinca i Aleksandra Sabovljeva.
Posle Drugog svetskog rata organizacija laboratorijske službe postaje zakonski uslov za početak rada i otvaranje zdravstvene ustanove. Tako danas sve zdravstvene ustanove u svom sastavu imaju organizovanu kliničko-biohemijsku laboratorijsku službu. Na taj način u posleratnom periodu dolazi do formiranja brojnih laboratorija različitih nivoa, tehničke i kadrovske osposobljenosti.
Sekcija za medicinsku biohemiju pri Farmaceutskom društvu Srbije organizovana je daleke 1951. godine. Ovo ukazuje da je razvoj medicinske biohemije na našim prostorima tekao paralelno sa svetskim razvojem ove discipline. Naime, Međunarodna federacija za kliničku hemiju (IFCC) organizovana je 1952. godine.
Odmah posle Drugog svetskog rata i naši medicinski biohemičari počinju da se okupljaju u svojim stručnim udruženjima. Još pre 1950. godine u Farmaceutskom društvu Srbije sastajali su se laboratorijski stručnjaci, od kojih su naročito bili aktivni prof. dr Aleksandar Damanski za bromatologiju, prof. dr Momčilo Mokranjac za toksikologiju i docent dr Pavle Trpinac za biohemiju. Na sednici Upravnog odbora Udruženja farmaceuta Narodne Republike Srbije, održanoj 22. decembra 1950. godine, pokrenuto je pitanje osnivanja sekcije koja bi okupljala laboratorijske stručnjake. Sekcija za sanitarnu hemiju, koja je objedinjavala sva tri profila laboratorijskih stručnjaka i to medicinske biohemičare, sanitarne hemičare i toksikologe, osnovana je 1. januara 1951. godine. U rukovodstvu ove sekcije bili su prof. dr Pavle Trpinac i mr ph. Ljubomir Purać kao predstavnici medicinskih biohemičara Srbije. Kasnije je ova sekcija prerasla u
Sekciju za medicinsku biohemiju, čiji je prvi predsednik bio prof. dr Pavle Trpinac. Sekcije za medicinsku biohemiju pri Farmaceutskim društvima u drugim republikama formirane su kasnije. Članovi ovih sekcija aktivno su radili kako u svojim matičnim Farmaceutskim društvima, tako i u kasnije formiranom Društvu medicinskih biohemičara Jugoslavije.
Često se smatra da je medicinska biohemija relativno mlada disciplina, s obzirom na to da je svoj nagli razvoj doživela tek nakon Drugog svetskog rata. Ovo se vezuje i za činjenicu da su se prva naučna društva i časopisi vezani za ovu oblast pojavili tek posle 1940. godine. Nakon osnivanja nacionalnih društava kliničkih hemičara, profesor E. J. King iz Royal Postgraduate Medical School iz Londona, pokrenuo je 1952. godine inicijativu udruživanja nacionalnih asocijacija kliničkih biohemičara, koja je bila pod nadzorom Internacionalne unije za čistu i primenjenu hemiju (IUPAC). Godinu dana kasnije (1953. godine) u Stokholmu, naziv novoformirane asocijacije promenjen je u International Federation of Clinical Chemistry, što je zvanično i prihvaćeno 25. septembra 1954. godine u toku Prvog međunarodnog kongresa iz ove oblasti u Amsterdamu (pod nazivom International Congress of Clinical Chemistry). Prvi predsednik Federacije bio je Earl J. King.
Na šestom plenumu Saveza farmaceutskih društava Jugoslavije (SFDJ), koji je održan 15. maja 1955. godine u Splitu, doneta je odluka o osnivanju Sekcije za medicinsku biohemiju u SFDJ. Sekcija za medicinsku biohemiju SFDJ preimenovana je u Društvo za medicinsku biohemiju (DMBJ) u SFDJ, na osnovu odluke XVI plenuma SFDJ, koji je održan 15. maja 1965. godine u Banjaluci. Shodno navedenom, na osnovu odluke DMBJ donete 6. aprila 1995. godine, na temelju istorijskih podataka, 15. maj je ustanovljen kao Dan Društva medicinskih biohemičara Jugoslavije.
Od samog formiranja Međunarodne federacije kliničkih hemičara (IFCC) pri UPAC-u, medicinski biohemičari iz naše zemlje aktivno su radili na učlanjivanju u ovu organizaciju. Značajnu ulogu u svim aktivnostima imale su prof. dr Marijana Fišer-Herman i primarijus Tatjana Plećaš-Drljača, koja je ujedno bila i prvi predsednik DMBJ i to u dva mandatna perioda od 13. 3. 1965. do 1973. godine. Za vreme njenog mandata, maja 1971. godine, DMBJ je postalo 28. članica IFCC-a. Ovu značajnu vest Tatjana Plećaš-Drljača saopštila je pozdravljajući učesnike III kongresa DMBJ, koji se 1971. godine održavao na Bledu.
Tokom proteklih godina Društvo je doživljavalo niz transformacija kako u pogledu organizacije tako i u odnosu na naziv. Danas Društvo medicinskih biohemičara Srbije (DMBS) je društvena, dobrovoljna, samostalna i stručna organizacija medicinskih biohemičara Srbije koja ima za cilj da radi na unapređenju zdravstvene zaštite stanovništva u oblasti kliničko-biohemijske laboratorijske dijagnostike primenom savremenih dostignuća medicinskih i drugih srodnih nauka, kao i da utiče na razvoj naučnog rada i unapređenje sistema zdravstvene zaštite i organizacije u svojoj oblasti u zdravstvenoj zaštiti u Republici Srbiji. Područje delatnosti DMBS je na celoj teritoriji Republike Srbije. Naziv organizacije je DRUŠTVO MEDICINSKIH BIOHEMIČARA SRBIJE (DMBS). Za veze sa inostranstvom utvrđen je naziv na engleskom jeziku:
SOCIETY OF MEDICAL BIOCHEMISTS OF SERBIA.
Društvo medicinskih biohemičara je registrovano kao stručna i naučna organizacija i u Ministarstvu nauke Republike Srbije.
DMBS je član Međunarodne federacije za kliničku hemiju (International Federation of Clinical Chemistry and Laboratory Medicine – IFCC), koja je međunarodna organizacija za područje kliničke hemije (kod nas poznate kao medicinska biohemija), Evropske federacije za kliničku hemiju i laboratorijsku medicinu (European Federation of Clinical Chemistry and Laboratory Medicine – EFLM), kao i Balkanske federacije za laboratorijsku medicinu (Balkan Clinical Laboratory Federation – BCLF).
Cilj DMBS se sastoji u okupljanju medicinskih biohemičara radi unapređivanja i razvijanja svih grana medicinske biohemije u zdravstvenoj delatnosti. Zadaci Društva se sastoje u ujednačavanju standarda rada u kliničko-biohemijskim laboratorijama, edukaciji medicinskih biohemičara na svim nivoima obrazovanja, podsticanju naučno-istraživačkog rada, utvrđivanju normativa rada i sprovođenju, primeni i poštovanju kodeksa etike zdravstvenih radnika. Utvrđene standarde u oblasti medicinske biohemije DMBS predlaže odgovarajućim institucijama Republike Srbije. Zadatak Društva je da omogućuje razmenu iskustava svojih članova sa članovima srodnih organizacija u zemlji i inostranstvu.
Društvo medicinskih biohemičara Srbije obeležava 60-godišnjicu DMBS 15. maja 2015. godine u Beogradu uz održavanje 11th EFLM Symposium for Balkan Region pod nazivom „Laboratory Medicine Specialist Focuses on the Patients Wellbeing“ u organizaciji sa European Federation for Clinical Chemistry and Laboratory Medicine (EFLM), a pod pokroviteljstvom International Federation for Clinical Chemistry and Laboratory Medicine (IFCC) i Ministarstva zdravlja i nauke Republike Srbije. Nezavisno od navedenih datuma koji su uzeti kako odrednica formiranja Društva medicinskih biohemičara Jugoslavije (danas Srbije), treba istaći da srpski medicinski biohemičari imaju mnogo dužu tradiciju praktikovanja ove dijagnostičke grane, što je opisano u monografiji SRPSKA MEDICINSKA BIOHEMIJA U 21. VEKU – POSLE 70 GODINA.
Društvo medicinskih biohemičara Srbije redovno održava kongrese, Biohemijske dane, seminare, Novine u laboratorijskoj medicini a za potrebe kontinuirane medicinske edukacije i inovaciju znanja svojih članova. Tako je do sada održano ukupno 20 kongresa i 20 seminara iz oblasti kontinuirane medicinske edukacije.
Kao član Balkan Clinical Laboratory Federation (BCLF), Društvo je organizovalo tri kongresa BCLF: Četvrti kongres u Budvi 1996. godine, Jedanaesti kongres 2003. godine u Beogradu i Dvadeseti kongres 2012. godine, takođe u Beogradu.
DMBS svake godine organizuje međunarodni simpozijum pod nazivom „EFLM Symposium for Balkan Region“ iz aktuelne problematike značajne za unapređenje struke zajedno sa EFLM pod pokroviteljstvom IFCC i BCLF. Do sada je DMBS organizovao trinaest EFLM simpozijuma.
DMBS izdaje stalne i povremene publikacije radi informisanja medicinskih biohemičara u zemlji i inostranstvu o stručnim i naučnim dostignućima u oblasti medicinske biohemije. Sadržaj povremenih publikacija utvrđuje Izvršni odbor DMBS na predlog Komiteta za izdavačku delatnost. Društvo izdaje časopis „Journal of Medical Biochemistry„. Naučno-stručna aktivnost Društva, radi informisanja članstva i šire društvene zajednice, redovno se objavljuje preko sajta Društva www.dmbj.org.rs.
U okviru Društva medicinskih biohemičara Srbije funkcionišu dva Fonda „Profesor Ivan Berkeš“ i „Magistra Milica Marković“. Ceneći delo svog učitelja i eminentnog stručnjaka prof. dr Ivana Berkeša, Društvo medicinskih biohemičara Jugoslavije i Farmaceutski fakultet Beogradskog univerziteta, formirali su 1997. godine Naučni fond „Profesor Ivan Berkeš“ i ustanovili „Godišnju naučnu konferenciju“ koju posvećuju životu i delu profesora Ivana Berkeša. Naučni fond je formiran na predlog prof. dr Nade Majkić-Singh, koja je i dugogodišnji organizator Godišnjih naučnih konferencija. U okviru fonda izlažu se rezultati magistarskih i doktorskih disertacija članova Društva i dodeljuju se novčane nagrade i diplome najboljim studentima Farmaceutskog fakulteta.
Ceneći izuzetan i nezaboravan doprinos stručnom unapređenju medicinske biohemije, Društvo medicinskih biohemičara Srbije je, na inicijativu njenih najbližih saradnika i prijatelja, 2012. godine osnovalo Fond „Magistra Milica Marković“, u znak sećanja na magistru Milicu Marković, veliku, među najboljim srpskim magistrima biohemije, vanvremenskog biohemičara i istrajnog pregaoca praktične kliničke biohemije. Fond je uspostavio namensku nagradu „Magistra Milica Marković“ koja se dodeljuje kliničkim biohemičarima i laboratorijama za unapređenje tehnoloških i organizacionih principa rada kliničkih laboratorija, za visokoprofesionalno angažovanje pojedinca ili tima na planu rada i organizacije laboratorijske službe u cilju poboljšanja kvaliteta laboratorijskih usluga, za promociju struke prema preporukama magistre Milice Marković.
Treba istaći da radi ostvarivanja svojih ciljeva u odnosu na stručne i naučne aktivnosti Društvo medicinskih biohemičara Srbije sarađuje sa brojnim organizacijama i institucijama i to u prvom redu sa Ministarstvima zdravlja i nauke, Farmaceutskim i Medicinskim fakultetima, Komorom biohemičara Srbije, strukovnim udruženjima, firmama koje se bave dijagnostičkim sredstvima i drugim organizacijama. Ovde se posebno ističe saradnja sa studentima medicinske biohemije preko „Tima medicinskih biohemičara“ koji deluju na Farmaceutskom fakultetu u Beogradu, na koji način se iskazuje posebna briga za podmladak medicinske biohemije.
Društvo je objavilo monografiju pod nazivom SRPSKA MEDICINSKA BIOHEMIJA U 21. VEKU – POSLE 70 GODINA koja doprinosi kontinuitetu monografije „RAZVOJ MEDICINSKE BIOHEMIJE U JUGOSLAVIJI“ (autora N. Majkić-Singh, J. Đurđević i J. Kavarića, DMBJ, 1998) u kojoj je detaljno opisan razvoj struke medicinske biohemije do 1995. godine.
N. Majkić-Singh